هوموس، کاربردها و مزایای آن در کشاورزی

هوموس چیست؟

هوموس در واقع بخش ارگانیک غیر زنده خاک است که از تجزیه بقایای گیاهی و جانوری بدست آمده است. در تعریف تخصصی تر می توان عنوان کرد که هوموس بخشی از ماده آلی است که بسیار بهتر از بخش های دیگر تجزیه شده و شامل هیومیک اسید، فولیک اسید و هیومین است. این بخش از خاک که مسئول ظرفیت تبادلی خاک است حداقل ده سال طول می کشد تا تشکیل شود. برای مشاوره کشاورزی می توانید با کارشناسان ما در ارتباط باشید.

هوموس دارای رنگی تیره، بسیار متخلخل و اسفنجی است. هوموس همان بخش فعال خاک است. هر چه هوموس خاک کمتر باشد، فعالیت ها و تبادل های کمتری در آن صورت می گیرد و بنابراین خاک فقیرتر است و برعکس. درنتیجه میزان هوموس یکی از مهمترین عوامل حاصلخیزی خاک است.

توجه به این نکته ضروری است که ماده آلی دقیقا همان هوموس نیست، بلکه هوموس بخش فعال و کاملا مفید ماده آلی است. ماده آلی شامل سه بخش است که بخش اول همان موادی از ماده الی است که به سرعت (یک الی 2 سال) تجزیه می شود و 10 تا 20 درصد ماده الی خاک را تشکیل می دهند. ترکیبات اصلی این بخش از ماده آلی اسیدهای آمینه و قندهای ساده هستند.

بخش دوم بخشی از خاک است که سرعت تجزیه کمتری دارد (2 تا 5 سال). این بخش ماده آلی دارای پلی ساکارید ها، پروتئین ها و چربی ها است و 10 تا 20 درصد ماده آلی خاک را تشکیل می دهد

اما هوموس که که بخش غالب ماده آلی است، همان بخشی از ماده آلی است که بسیار سخت تجزیه می شود (حداقل ده سال). هوموس بخش غالب ماده آلی است و حدود 60 تا 80 درصد آن را تشکیل میدهد. هوموس غالبا شامل اسید هیومیک، فولیک اسید و هیومین است که مفید ترین بخش های آلی خاک هستند.

آیا زمین های ما به افزودن ماده آلی نیاز دارند؟

در حالت عادی اکثر خاک های مناطق مختلف کشور ما، میزان ماده آلی آنها زیر 0.5 درصد است و به ندرت بالای یک درصد ماده آلی دارند. این در حالی است که خاک هایی که میزان ماده آلی انها بین 0 تا 1 باشد خاک های فقیر محسوب می شوند. خاک های با میزان ماده الی بین 1 تا 2 خاک های متوسط و خاک هایی با ماده الی بالاتر از 2 خاک های غنی محسوب می شوند. استاندارد جهانی میزان ماده آلی خاک بین 2 تا 5 درصد گزارش شده است. بنابراین واضح است که زمین های ما زمین های بسیار فقیری هستند و راه حل افزودن موادی غنی از مواد آلی است.

جالب اینکه، نبود مواد آلی در خاک نقص های زیادی برای خاک ایجاد می کند از جمله:

• کارایی جذب عناصر را به شدت کاهش می دهد بطوری که گاهی در مورد بعضی عناصر بود و نبود آنها تفاوتی ندارد
• خاک توانایی نگهداری آب بسیار کمی در نبود مواد الی دارد
• دانه بندی خاک بسیار ضعیف خواهد بود
• خاک های بدون ماده آلی بسیار خاک های فشرده ای هستند و معمولا دارای لایه های نفوذ ناپذیر برای ریشه و آب هستند
• خاک های با ماده آلی کم دچار فرسایش شدید هستند
• و در کل میزان مواد آلی یکی از مهمترین عوامل تعیین کننده میزان حاصلخیزی است

فواید کاربرد هوموس در کشاورزی امروزی چیست؟

ماده ای را در نظر بگیرید که بتواند تمام مزایای زیر را به محض اینکه به خاک وارد شد، داشته باشد:

رشد محصول را به طور قابل توجهی افزایش می دهد زیرا:

• قابلیت دسترسی عناصر را افزایش می دهد
• کارایی کودهای شیمیایی و غیر شمیایی را تا سه برابر افزایش می دهد
• قابلیت نفوذپذیری آب و هوا را افزایش می دهد بنابراین احتمال خفگی ریشه و یا عدم رشد آن بسیار کمتر است
• قابلیت نگهداری آب را افزایش میدهد بنابراین احتمال تنش آب را بسیار کاهش می دهد
• PHخاک بعنوان یکی از مهمترین عوامل موثر در جذب عناصر غذایی را تنظیم می کند.
• مقاومت گیاه به بیماری ها را از طریق قوی ساختن بوته و همچنین پرورش ریز باکتری ها و قارچ های مفید، افزایش می دهد
• مصرف کود هوموس هیچ خطر و ریسکی برای سلامتی مصرف کنندگان محصولات تولیدی ندارد و با استفاده از این محصول یک محصول کاملا ارگانیک است.
• تقریبا کم هزینه ترین و سریع ترین روش افزودن ماده آلی موثر خاک، افزودن هوموس است.

حاصلخیزی خاک را از لحظه افزوده شدن به خاک، افزایش می دهد، زیرا:

• دانه بندی خاک را بهبود می بخشد
• جمعیت میکروبی خاک را بهبود می بخشد و امکان فعالیت آنها را بیشتر و سریع تر می کند
• خاک را در مقابل فرسایش مقاوم تر می سازد
• هوادهی و تهویه خاک را بهبود می بخشد

در نهایت اینکه امکان کشاورزی پربازده تر و کم هزینه تری را ایجاد می کند زیرا:

مصرف کود و سم را به دلیل افزایش کارایی آنها کاهش می دهد و عملکرد را در عین کاهش مصرف کود، افزایش می دهد

کدام منابع، بهترین منابع برای تامین سریع تر ماده آلی فعال خاک (هوموس) هستند؟

در کشور ما کودهای آلی در حوزه صیفی جات و باغبانی، بیشترین کاربرد را دارند. پرکاربردترین کودهای آلی کودهای مرغی، گاوی، گوسفندی، کوکوپیت، پیت ماس، ورمی کولیت، اسیدهیومیک، خاک برگ و… هستند. که مفید ترین و کاراترین این کودهای کودهایی هستند که درصد هوموس بالاتر و در عین حال نفوذ پذیری بهتری دارند. مشخص است که کودهای گاوی و مرغی ماده آلی دارند اما هوموس را تقریبا ندارند. از این نظر پیت ماس وضعیت بسیار بهتری دارد.

آیا کودهای حیوانی هم دارای ماده آلی هستند؟ آیا این کودها هوموس دارند؟

بله، کودهای دامی و مرغی دارای ماده آلی هستند که معمولا اصلا تجزیه نشده است و مهمتر اینکه هوموس ندارند. زیرا هوموس حداقل ده سال طول می کشد تا تشکیل شود و حاصل فرایندهای تجزیه ای شدید است در حالی که کودهای حیوانی که مورد استفاده قرار می گیرند علارقم داشتن ماده آلی ای که چندان فعال نیست، هوموس ندارند و در نتیجه کودهای دامی و مرغی به هیچ وجه قابلیت های هوموس را ندارند.

گاهی عناصر غذایی به اندازه کافی در خاک وجود دارد اما خاک به دلایلی مانند کمبود مواد آلی فعال یا تنظیم نبودن pH و یا EC نمی تواند آنها را در اختیار ریشه قرار دهد. در این حالت، استفاده از منابعی غنی از مواد آلی تجزیه شده مانند هوموس و پیت ماس بسیار مفید واقع خواهد شد.

تفاوت پیت ماس و سایر کودهای آلی که برای بستر استفاده می شوند با هوموس چیست؟

جواب این سوال ساده است. هوموس جزئی از بستر های آلی می تواند باشد. به عبارت دیگر هوموس ماده ای است که در بسترهای آلی تجزیه شده، وجود داشته باشد. مثلا ممکن است یک پیت ماس با 35 درصد ماده آلی دارای 10 درصد هوموس هم باشد. درواقع پیت ماس که از بقایای مواد گیاهی در باتلاق ها بدست آمده دارای درصد بالایی هوموس می باشد. پیت ماس به دو نوع تقسیم می شود: پیت سیاه و پیت سفید. پیت سیاه مغذی تر و فشرده تر است و پیت سفید دارای تخخل بیشتر ولی مواد مغذی کمتر است. به نظر می رسد این دو پیت مکمل های خوبی برای هم باشند.

یک پیت سیاه (پیت هوموس) دارای چه عناصر و ترکیباتی است؟

میزان عناصر و ترکیبات یک نمونه پیت سیاه (پیت سیاه یک نوع پیت ماس است)

همانطور که مشخص است، درصد بالای ماده آلی، کربن آلی و همچنین اسید هیومیک این ترکیب (آزمایش روی نمونه به وزن یک کیلو با رطوبت 40 درصد صورت گرفته بنابراین با آنالیز های خشک و یا رطوبت پایین تر نباید مقایسه شود)، از مزایای آن است. نکته قابل ذکر در آنالیز این ترکیب، و EC بسیار مطلوب آن است که مزایای زیادی برای این ترکیب ایجاد کرده است البته میزان عناصر موجود پیت سیاه غالبا کمتر از کودهای دامی و مرغی است.

آیا اینکه مقدار عناصر کودهای دامی و مرغی بیشتر از پیت سیاه است، به این معنی است که کودهای مرغی و دامی برای استفاده در بسترهای خاکی و قرار گیری بصورت زیر کشت، بهتر هستند؟

اگر چه میزان عناصر ماکرو این ترکیب مانند نیتروژن، فسفر و پتاس، در پیت سیاه، نسبت به کودهای آلی مرغی و دامی پایین تر است اما ظرفیت تبادل کاتیونی پیت سیاه چندین برابر کودهای دامی و مرغی است (ظرفیت تبادل کاتیونی عبارت است از کل کاتیون های قابل تبادل که خاک می تواند در یک pH مشخص داشته باشد). به نظر می رسد در بین سایر بستر های کشت، ظرفیت تبادل کاتیونی پیت سیاه و بعد ورمی کمپوست از سایر بسترها بالاتر باشد.

لازم به ذکر است که در اصول تغذیه گیاهان، میزان غنی بودن بستر اهمیت کمتری نسبت به ظزفیت تبادل کاتیونی دارد. چرا که در اکثر موارد می بینیم که عناصر در خاک موجود هستند اما به دلیل ظرفیت تبادل کاتیونی و یا آنیونی پایین، عناصر موجود را در اختیار گیاه قرار نمی دهند. در واقع در کشاورزی امروزی با توجه به اینکه به دفعات از کودهای شیمیایی استفاده می شود، وجود یک بستر که بتواند مواد داده شده را در اختیار گیاه قرار دهد، بسیار کاراتر از بستری است که خودش دارای عناصر باشد.

تحقیقات نشان می دهد که در کشت های خاکی که کوددهی بیشتر بصورت ریشه ای و همراه آبیاری تزریق می شوند، اگر از بسترهای غنی از عناصر استفاده شود، احتمال آلودگی ها، کمبودها و مسمومیت ها بیشتر از حالتی است که از بسترهایی استفاده شود که صرفا ظرفیت تبادل خوبی دارند ولی از نظر عناصر فقیر هستند. به این دلیل است که کارشناسان ترجیح می دهند که برای بستری خالی از عناصر غذایی ولی با ظرفیت تبادلی بالا، برنامه بنویسند تا یک بستر غنی و با ظرفیت تبادل پایین.

هوموس جایگزین چه بسترهایی می تواند باشد و در چه مواردی می تواند مورد استفاده قرار گیرد؟

کشت های گلخانه ای و فضای باز:
از نظر کارشناسان تغذیه، یکی از مهمترین مسائلی که در حال حاضر تولید کنندگان مسائل گلخانه ای را محدود کرده است، مشکلات خاکی و تغذیه ای است. میزان جذب عناصر وابسته به PH(مانند فسفر، روی، منگنز و آهن) و EC بسیار کم است در عین اینکه تجمع عناصر مانند فسفر به اکثر خاک ها دیده می شود. خاک های کشور ما میزان ماده الی آنها کمتر از یک درصد است و افزودن کودهای آلی رایج (مرغی و دامی) تاثیر بسیار تدریجی و البته کمی دارد ضمن اینکه این کودها به لحاظ افزایش عوامل بیمارگر به خاک، دردسرساز و هزینه بر خواهند بود.
بنابراین وجود یک ماده بستری آلی خنثی که میزان جذب را افزایش دهد می تواند این مشکلات را برطرف کند. در کنار این مسئله فقر زمین های فضای باز بسیار محدود کننده تر است. کود مرغی تازه در صیفی کاری فضای باز پر مصرف ترین نوع کود آلی است. این در حالی است که ماده آلی آن بسیار کم، شوری و پی اچ نسبتا بالایی دارد. تصور اکثر کشاورزان این است که این کودها را برای تامین عناصر مصرف می کنند، در حالی که غالب فسفر این محصول یا جذب نمی شود یا تثبیت می شود، آهن و روی و منگنز آن نیز به دلیل پی اچ بالا بسیار کمتر مورد استفاده گیاه قرار می گیرند. پتاسیم و نیتروژن این کودها به هیچ وجه برای کشت هایی مانند گوجه کافی نیست و اصلا نمی توان به آنها اکتفا کرد. بنابراین مصرف کود مرغی نسبت به میزان هزینه ای که می شود، مصرف کودهای شیمیایی را چندان کاهش نمی دهد.
میزان ماده الی موثر آن نیز بسیار کم است. اگر چه ما نمی خواهیم مزایای فراوان کود مرغی را نغض کنیم. بلکه می خواهیم با منبع بسیار بهتری آن را مقایسه کنیم. به هر حال معمولاس ترکیبات هوموسی، میزان عناصر غذایی بسیار کمتر و در عین حال کاملا قابل جذبی دارد زیرا ظرفیت تبادلی بسیار بالاتر، PH و Ec پایین تری دارد. و بنابراین کارایی مصرف کود ها را به شدت افزایش می دهد.

تولید نشاء:
در زمینه تولید نشاء، بستر کشت یکی از پرهزینه ترین نهاده ها، بستر است که معمولا از پیت ماس ها و کوکوپیت های وارداتی استفاده می شود. همانطور که می دانید که مرحله جوانه زنی و نشاء شدن بذر حساس ترین مرحله زندگی هر گیاهی است. بنابراین بستر مورد استفاده باید بسیار مرغوب باشد. برای تولید نشاء صیفی جات، با کیفیت ترین نشاها در محیط های با pH کمی اسیدی (6-6.8) و EC کمتر از 2 دسیزیمنس بر متر مربع، تولید خواهند شد. از طرف دیگر بستر مورد کشت باید عاری از بیماری های خاکزی باشد.
برای تولید نشائ باکیفیت بسترهای غنی از عناصر نمی تواند خیلی مناسب باشد، زیرا وجود تمامی عناصر در بستر احتمال مسمومیت ها و زیاد بود ها را به وجود می آورد از طرف دیگر امکان جذب بعضی عناصر در این حالت کمتر است. مثلا در صورت وجود مقدار بالای کلسیم، جذب پتاسیم کاهش می یابد، در صورت وجود مقادیر بالای آهن جذب منگنز کاهش می یابد و… . بنابراین ترجیح بر این است که عناصر مورد نیاز طبق صلاحدید نشاکار و مسئول تغذیه بعنوان افزودنی ها استفاده شوند.

پرورش قارچ: ترکیبات هوموسی یکی از برترین گزینه ها جهت استفاده به عنوان خاک پوششی در تولید قارچ است. زیرا توانایی بالایی در حفظ رطوبت دارد و می تواند بخوبی رطوبت کمپوست یا بستر داخلی که می تواند هوموس را هم در ترکیب داشته باشد، را حفظ کند. به دلیل تخلخل بالای آن می تواند تبادلات گازی را بخوبی انجام دهد. pH خنثی و EC پایین این ترکیبات، بستر خوبی برای رشد کپک سبزی که در رقابت زیستی با میسیلیوم است ایجاد می کند. توصیه می شود در این حالت از ترکیبات هوموسی استفاده شود که با اشعه uv استریل شده و عاری از هر گونه عوامل بیماری زای قارچی و باکتریایی باشد.

تولید گل: با در نظر گرفتن خصوصیات یک ترکیب هوموسی، استفاده از آن برای پروش گل و گیاهان زینتی در فضای باز و گلخانه مزایای به شرح مقابل را دارد: بستری با تهویه مناسب و زهکشی خوب، افزایش سرعت رشد گیاه، pH مناسب برای رشد گیاه، حداکثر سرعت جوانه زنی و استقرار، عاری از عوامل بیمارگر، بسیار مقاوم در مقابل فرسایش در گل کاری های فضای باز، افزایش کارایی کودهای بستری، صرفه اقتصادی مناسب به جهت هزینه خرید پایین و همچنین کاهش مصرف آب و سایر کودها.