آیا سبزیجات مقاوم به شوری را می شناسید؟

سبزیجات مقاوم به شوری در مناطقی که آب و خاک شور دارند از محبوبیت بیشتری برخوردار است. در این مقاله می خواهیم صیفی جات کم آب یا همان سبزیجات مقاوم به شوری را بیشتر مورد بررسی قرار دهیم. در نهایت پاسخ برخی سوالات از جمله آیا خیار در آب شور رشد می کند؟ آیا خیار به شوری آب مقاوم است؟ کدام سبزی به شوری مقاوم است؟ آیا چغندر در آب شور رشد می کند؟ را پاسخ می دهیم. با ما همراه باشید.

چرا سبزیجات مقاوم به شوری محبوب شده است؟

استفاده از آب‌های زیرزمینی نیمه شور، توسط تولیدکنندگان باعث افزایش تدریجی یون‌های سدیم و کلر در منطقه ریشه می شود. در شرایط شوری، فراهمی عناصر غذایی در محلول خاک به دلیل غلظت بالای کلر، سدیم و بعضا کلسیم کاهش یافته و منجر به اختلال در تغذیه و برهم خوردن تعادل عناصر غذایی گیاه می‌گردد. بنابراین نقش تغذیه صحیح در این شرایط بسیار حائز اهمیت است. ضمن ایجاد تعادل غذایی، رشد مناسب و افزایش عملکرد گیاه را فراهم نماید.

سدیم به مقدار زیاد جذب پتاسیم توسط گیاه را کاهش می‌دهد، اما در مورد کلسیم تا حدودی بی اثر است. اگر چه مشاهده شده که به دلیل حضور کلرید سدیم زیاد در محیط، جذب کلسیم کاهش می یابد. عوارض یادی در بافت میوه، غده و سبزی‌های انباری ایجاد کرده است. همچنین با مصرف پتاسیم، رشد عملکرد و میزان کلروفیل گیاه افزایش یافته و عوارض ناشی از کمبود پتاسیم (کاهش تراوایی غشای سلول) کم شده است.

شوری آب و خاک چطور باعث کاهش رشد می‌شود؟

شور بودن خاک‌های زراعی و آب آبیاری را می‌توان جز یکی از عمده‌ترین عوامل محدودکننده رشد گیاهان در اغلب نقاط جهان و به ویژه ایران دانست. این مسئله به ویژه در نواحی خشک و نیمه خشک که از آب‌های شور برای آبیاری استفاده می‌شود، سالانه تشدید می‌گردد. همین امر موجب محبوبیت سبزیجات مقاوم به شوری شده است.

پیشنهاد نویسنده: علائم شوری خاک گلخانه خیار

شوری از طریق کاهش جذب آب و عناصر و ایجاد سمیت، رشد و بازدهی محصول را کاهش می‌دهد. شوری آب و خاک موجب کمبود عناصر در گیاه می‌شود. تحت شرایط شوری آب و خاک، یون‌های سدیم با یون‌های پتاسیم و منیزیم در محل جذب ریشه با یکدیگر رقابت می‌کنند، که منجر به کاهش جذب پتاسیم می‌شود. از طرف دیگر کلر برای جذب نیترات و نیتروژن رقابت می‌کند و مانع رشد گیاه و در نهایت کاهش عملکرد می‌شود.(شکل زیر)

تاثیر شوری آب و خاک بر روی گیاهان

1. تنش اسمزی، از جذب آب جلو گیری می‌کند. جلو گیری از جذب آب می‌تواند به شدت رشد و بزرگ شدن سلولی و حتی فتوسنتز را کاهش داده و در نهایت موجب کاهش رشد بوته شود. به عبارتی نمک‌های محلول باعث كاهش پتانسيل اسمزی محلول خاک و در نتيجه، افزايش انرژی لازم برای جذب آب توسط ريشه گياه می‌گردد. از اين رو، گياه با صرف بيشتر انرژی بـرای جـذب آب، انرژی كمتری برای فعاليت‌های متابوليكی خواهد داشـت. اين امر منجر بـه كاهش رشد و نمو و در نهايت، عملكرد محصول می‌گردد. از اين اثر به عنوان اثر اسمزی نيز ياد می‌شود.
2. خشکی فیزیولوژیک در ادامه تنش‌های شوری شدید رخ می‌دهد. ممکن است علیرغم وجود رطوبت در محیط ریشه، به دلیل كاهش شديد پتانـسيل اسـمزی محلول خاک در اثر تداوم و زیادی شوری، گياه انرژی كافی برای جذب آب نداشته باشد. بنابراین آثار تنش خشکی بروز داده می‌شود که نهایتا منجر به مرگ گیاه می‌شود. يون‌های محلول در خاک، به طور معمول، در هنگام فرآيند جذب آب توسط ريـشه، بـه درون گياه راه می‌يابند. برخی يون‌های محلـول در غلظـت‌های بالاتری در شـرايط شوری در محلول خاک وجود دارند. مسموميت ناشی از غلظت زياد برخی يون‌ها در گياه، باعث ايجاد اخـتلال در فرآيندهای متابوليكی گياه شده، و در نهايت باعث كاهش رشد و عملكرد محـصول می‌گردد.
3. عدم تعادل تغذيه در گياه عامل سوم در كاهش رشد و عملكرد گياه در شرايط تـنش شوری است. غلظت‌های زياد عناصری مانند سديم و كلر در محلول خاک باعث بـر هـم خوردن تعادل عناصر غذايی مورد نياز گياه، مانند كلسيم و پتاسيم می‌گردد. عدم تعادل تغذيه ممكن است به علت اثر شوری، جذب و توزيع آن‌ها در گياه يا غيرفعـال شـدن فيزيولـوژيكی يک عنـصر غذايی خاص ايجاد شود. در اين صورت نياز درونی گياه به آن عنصر غـذايی افـزايش می‌يابد. فراهمی و قابليت دسترسی عناصر غذايی در خاک‌های شور وابسته به PH و نسبت غلظت عناصر در محلول خاک دارد. PH خاک با اثرگذاری بر حلاليـت عناصـر، قابليت دسترسی آن‌ها را تحت تأثير قرار می‌دهد.

پیشنهاد نویسنده: کود مرغی برای زمین شور

تاثیر شوری از یک طرف با غلظت کل نمک و نوع یون آن ارتباط داشته و از طرف دیگر به گونه یا رقم گیاه، مربوط می‌شود. اثرات سو نمک بر گیاهان را می‌توان ناشی از تجمع نمک در محیط ریشه و در نتیجه کاهش پتانسل اسمزی در محیط ریشه دانست. در اثر شوری سرعت گسترش برگ کاهش یافته و تمامی فرایندهای اصلی مانند فتوسنتز، ساخت پروتئین و متابولیسم چربی و انرژی تحت تاثیر قرار می‌گیرد.

محصولات سازگار با آب شور را بشناسید

شوری موجب ایجاد خسارت، کاهش رشد و باردهی محصول می‌شود. بنابراین در کشت مزارع شور، باید دقت کنید که چه محصولی را با چه شرایطی می‌کارید. مثلا شما باید بدانید که اگر شوری خاک شما بیشتر از 2000 زیمنس (2 میلی زیمنس) باشد، ممکن است عملکرد محصولی مانند گوجه فرنگی کاهش یابد. با افزایش شوری تا 6 میلی زیمنس، عملکرد گوجه تا نصف کاهش یابد.

بنابراین در شوری 6 میلی زیمنس شما 50 درصد خسارت خواهید دید! و کشت گوجه در این شرایط توصیه نمی‌شود. بلکه بهتر است در این شرایط الگوی کشت دیگری را انتخاب کنید. مثلا چغندر قند و یا جو، انتخاب‌های بهتری برای این شرایط هستند یا اینکه در صورتی که آب شیرین باشد و کافی، کشت برنج هم می‌تواند راهکار مناسبی باشد.

بسیاری از کشاورزان درباره اینکه آیا خیار در آب شور رشد می کند، یا آیا خیار به شوری آب مقاوم است؟ سوال می‌پرسند. در پاسخ باید گفت بذر خیار به شوری حساس است. از علائم شوری خاک گلخانه خیار، کاهش شدید رشد و در نهایت مرگ گیاه است. در برخی گلخانه‌های کشت خیار، میزان شوری به حدی زیاد بوده که بر روی خاک شوره مشاهده می‌شود. تنش شوری در ناحیه ریشه گوجه فرنگی، با کاهش عملکرد میوه همراه است که این کاهش عملکرد مربوط به کاهش وزن میوه می‌باشد. در حالی که تعداد میوه تغییری نداشته است.

گزارش دیگری از وزارت کشاورزی آمریکا بیان کرد، از میان تمام سبزیجات و اینکه کدام سبزی به شوری مقاوم است؛ تحقیقی بر روی گوجه‌فرنگی انجام گرفته است. در این مطالعه مشخص شد، گوجه فرنگی به شوری نسبتا حساس است. به عبارتی جز سبزیجات مقاوم به شوری نیست. شوری، غلظت عناصر غذایی و انتقال آن‌ها را در ریشه، شاخساره و میوه گیاهان تحت تاثیر قرار می‌دهد. بنابراین ویژگی‌های کیفی مهم در محصولات غذایی از جمله گوجه فرنگی، می‌تواند تحت تاثیر عواملی مانند شوری و کلسیم تکمیلی قرار گیرد.

شوری همچنین باعث کاهش رشد، کوتولگی، کاهش ماده خشک و کاهش کیفیت غـده در سیب زمینی می‌گردد. برگ‌های سیب زمینی، به شوری آب آبیاری بسیار حساس و آسیب پذیر است. مصرف کلر و سدیم برای گیاه سـمیت داشته و منجر به سوختگی حاشیه برگ‌ها می‌شود. بیشترین حساسیت برگ‌های سیب زمینی به شـوری، در مرحله غده زایی می‌باشد.

میزان افت عملکرد ناشی از شوری در سیب زمینی به صورت زیر می‌باشد:

علائم شوری آب و خاک در گیاه عبارتند از:

1. سوختگی تریجی و کامل برگ‌های پیر
2. ایجاد سوختگی و حالت نکروزه در حاشیه‌های برگ‌ها
3. بروز نشانه‌های کمبود پتاسیم و منیزیم و تا حدودی کلسیم
4. کاهش رشد بوته و کوچک مانند اندام‌هایی مانند برگ‌ها و کاهش فاصله میانگره‌ها

برای مدیریت تنش شوری و کاهش آن می‌توان از مدیریت تلفیقی قبل از کاشت و بعد در زمان کشت محصولات استفاده کرد. هر کدام شامل راهکارهایی به شرح زیر هستند.

نکته مهم قبلا از کشت هر محصولی اندازه گیری آزمون آب و خاک زمین مربوطه است که یکی از فاکتورهای مهم این آزمون میزان شوری یا EC خاک و آب است. هرچند که اندازه گیری میزان شوری آب و خاک توسط ECمتر ممکن است. اما دقت اندازه گیری پایین می‌باشد و ممکن است با خطا مواجه شود.

9 راهکار کاهش و مدیریت شوری خاک، قبل از کشت صیفی جات

1. در صورت وجود شوری آب، می‌توانید جهت شیرین نمودن آب و هچنین آبشویی زمین، یک فصل برنج بکارید.
2. قبل از کشت برای آماده سازی خاک، کودهای پتاسیم و منیزیم و کود آمونیومه (اوره، آمونیوم فسفات و …) کمتر به خاک اضافه کنید.
3. حتما از گوگرد برای کاهش pH خاک در بلند مدت و کودهایی با pH بسیار پایین جهت پایین آوردن سریع pH در منطقه ریشه استفاده کنید.
4. کشت محصولات مقاوم به خشکی و شوری که می‌توانند شوری خاک را جذب کنند، مثل کینوا و استفاده برای تغذیه دام قبل از اینکه گیاهان گل دهد.
5. برای اضافه کردن کود دامی از کودهای گاوی بیشتر از کودهای مرغی و گوسفندی استفاده کنید. زیرا کود گاوی نسبت به کود مرغی EC کمتری دارد. همچنین نسبت به کود گوسفندی هم pH پایین‌تری دارد.
6. در زمین‌های شور که به صورت غرقابی کشت می‌شوند، رعایت دو نکته اهمیت دارد. اول در حد امکان از کاشت بذر خودداری کنید و بهتر است نشا کشت شود. دوم اینکه نشا در محل داغ آب کشت نشود و باید آن را نزدیک کف جوی کشت کرد.
7. هر سال زمین را با یک شخم عمیق (با گاو آهن چیزل یا قلمی) نفوذ پذیر کنید. سپس با آب شیرین (ترجیحا به صورت کرت بندی) آبیاری سنگین کنید، تا عناصری مانند سدیم آبشویی شوند و از 30 سانتی متری سطح خاک پایین‌تر برده شوند.
8. بعد از آزمون خاک و آب میزان EC آب و خاک مشخص می شود. اگر EC خاک و آب بالاتر از 4 بود، یعنی باید اقدام به کاشت سبزیجات با آب شور که مقاوم به آب شور (محصولات سازگار به آب شور) یا صیفی جات کم آب کنید. به عبارتی از کشت صیفی جاتی مثل گوجه و خیار که به شوری حساس اند، انصراف دهید. به جای کشت گوجه یا هر صیفی دیگری، زمین را به کشت محصولات سازگار و مقاوم شوری مانند چغندر قند و جو، اختصاص دهید. بنابراین در پاسخ به آیا چغندر در آب شور رشد می کند؟ باید گفت بله چغندر به شوری مقاوم است.
9. در خاک‌های شور که به روش قطره‌ای آبیاری می‌شوند، سعی کنید جوی و پشته ایجاد کنید. غالب کشاورزان کشت شیاری انجام می‌دهند. ولی در کشت شیاری غالب کود دامی در یک محدوده به عمق 5 تا 10 سانتی متر توزیع می‌شود. که موجب افزایش شوری مخصوصا در خاک‌های رسی شود. بنابراین بهتر است در خاک‌های شور و رسی کود دامی با تمام خاک مخلوط شود و سپس از این خاک برای ایجاد پشته‌های نسبتا بلند استفاده شود (در خاک‌های شور که به صورت قطره‌ای آبیاری می‌شوند، کشت روی پشته و آبیاری سنگین می‌تواند اثرات شوری را به طور قابل توجهی کاهش دهد. ولی باید توجه داشته باشید که مصرف آب در این روش بالاست).

پیشنهاد نویسنده: اثر شوری خاک بر رویش کدام دانه بیشتر است؟

راهکار کاهش شوری در زمان کاشت و داشت محصول

پایین آوردن اسیدیته خاک:

• از کودهایی برای تغذیه بوته‌ها استفاده کنید که pH پایینی دارند.
• بسیاری از افراد معتقد هستند، گوگرد هم می‌تواند pH خاک را کاهش داد. ولی این مهم فقط در دراز مدت (بیش از 6 ماه) ممکن است. مگر اینکه از گوگرد مایع که دارای pH پایین هستند استفاده کنید.
• در شرایط شوری آب و خاک، اولین راهی که کشاورزان به سراغ آن می‌روند، استفاده از مواد شوری زداست. شوری زداها سریع، اما به صورت موقتی و محدود (یعنی تعداد دفعاتی که استفاده از آن‌ها جواب می‌دهد، محدود است) عمل می‌کنند. اما راهکار درست استفاده از شوری زداها در طول دوره رشد تقسیط یا قسمت بندی شود. استفاده از شوری زداها حداقل دو بار در زمان گلدهی و باردهی است. یا استفاده از سبزیجات مقاوم به شوری پیشنهاد می شود.
• با آب آبیاری اسیدهایی مثل اسید سولفوریک اضافه کنید. شما با اضافه کردن اسید به خاک می‌توانید یون‌های سدیم موجود سطح ذرات رس خاک را آزاد کنید تا با آب آبیاری شسته شوند. در نهایت شوری خاک را کاهش می‌دهید. این عمل را می‌توان توسط اسید نیتریک و اسید فسفریک به شیوه مشابه انجام داد. اما زمان کاربرد مهم است. مثلا اسید فسفریک را باید زمانی استفاده کنید که بوته به فسفر نیاز دارد (مثلا در زمان ریشه زایی و گلدهی). همچنین زمانی که دمای خاک خیلی بالا نباشد (بهتر است از آن به دلیل مشکلات احتمالی سوزش ریشه در تابستان،استفاده نگردد). کاربرد اسید نیتریک در زمان رشد رویشی گیاهان است.

تغذیه و آبیاری مزرعه به شکل درست:

• وقتی ریشه به دلیل شوری بالای خاک، توانایی فعالیت ندارد، بهتر است کودهای مورد نیاز گیاه، بیشتر از طریق برگ به بوته داده شود. بنابراین شاید لازم باشد، هر هفته حداقل یک بار محلول پاشی داشته باشید. همچنین لازم است از کودهایی به صورت ریشه و آبیاری استفاده کرد که شوری خاک را کاهش دهند و جذب عناصر را بالا می‌برند.
• برای محلول پاشی‌ها  لازم است از آب‌های شیرین نسبت به آب‌های شور یا آهکی استفاده کنید. در کشت‌های هیدروپونیک، می‌توان با کاربرد مناسب و کافی آب ومواد مغذی به حداکثر عملکرد و کیفیت ممکن رسید. با این حال کیفیت آب عرضه شده از اهمیت بالایی برخوردار است.
• آبیاری زمین‌های شور باید با فاصله زمانی کمتری بسته به اینکه خاک رسی هست یا خیر، و همچنین کشت روی پشته انجام می‌شود یا نه، انجام گردد. برخی از کارشناسان معتقدند که در شرایط خاک و آب شور باید فواصل آبیاری را کاهش داد و یک آب در میان، آبیاری سنگین انجام داد. البته این نکته را باید در نظر داشت که اگر قرار است به دلیل شوری خاک، رطوبت خاک بالا برود، باید مراقب آلودگی‌های قارچی و باکتریایی هم بود. بنابراین لازم است به موازات افزایش رطوبت، از قارچ کش‌های مناسب شرایط به طور مکرر و به صورت متناوب استفاده شود.
• با توجه به گسترش روزافزون مساحت خاک‌های شور، ضرورت دستیابی به راه حل‌های عملی برای افزایش بازده محصول در شرایط شوری، بیشتر احساس می‌شود. یکی از راه حل‌های اساسی برای این مشکلات، استفاده از پدیده‌های مفید بیولوژیک می‌باشد. وجود قارچ‌های میکوریز آربوسکولار در خاک‌های شور و ایجاد همزیستی با ریشه بسیاری از گیاهان در این شرایط نشان می‌دهد که احتمالا برخی از این قارچ‌ها در برابر تنش شوری مقاوم بوده و در همزیستی با گیاهان، از طریق بهبود رشد گیاه، تحمل آن‌ها را در برابر شوری افزایش می‌دهند. براساس پژوهش‌های انجام شده در گوجه فرنگی در شرایط شور، مشخص گردید که در بین گیاهان میکوریزی و غیرمیکوریز، گونه قارچی گلوموس اینترارادسیز توانست با توجه به افزایش معنی داری نسبت به بدون مایکوریزی در شاخص‌های اندازه گیری شده شامل وزن خشک میوه، وزن خشک اندام‌های هوایی، سطح برگ، درصد کلنیزاسیون، وزن میوه و غلظت پرولین، تحمل به شوری رقم اسپکتروم 882 را بهبود ببخشند.
• در كشاورزی با آب درياها و آب‌های بسيار شور، به علت pH بالا (محيط قليايی) و غلظـت بالای نمك در آب، استفاده از كودهای شيميايی كه خود نيز نوعی نمك اسـت، كـارآيی مناسبی ندارد. از ايـن رو، در كـشاورزی بـا آب‌هـای بـسيار شـور، اسـتفاده از كودهـای بيولوژيكی، باكتری‌ها و قارچ‌های همزيست مناسب توصيه می‌گردد.
• بهتر است در خاک‌های شور در حد امکان از نایلون کف استفاده شود. زیرا تبخیر یکی از مهمترین دلایل افزایش شوری است ولی نایلون کف اجازه تبخیر آب را نمی‌دهد.
• مالچ پلاستیکی به علت کاهش میزان تبخیر، علاوه بر حفظ رطوبت در خاک از انتقال نمک از لایه‌های تحتانی به منطقه رشد ریشه جلوگیری می‌کند. همچنین در صورت استفاده از مالچ پلاستیکی روی پشته و استفاده از آبیاری قطره ای امکان اصلاح خاک جهت خروج نمک از زمین را به وجود می‌آورد. نمک موجود در سطح خاک زیر پلاستیک، توسط آبی که از شکاف‌های ایجاد شده جهت کشت نشا بر روی پشته‌ها شسته شده و در کنار جوی‌های اطراف پشته تجمع می‌یابد و با عبور آب از داخل این جوی‌ها، نمک‌ها شسته و از زمین مورد نظر خارج می‌گردد.

پیشنهاد نویسنده: آیا خیار در آب شور رشد می کند؟

استفاده از خاک پوش‌های پلی اتیلنی جهت تولید هندوانه در چند سال اخیر مورد توجه بسیاری از کشاورزان قرار گرفته است. زودرسی محصول (10 روز تا 2 هفته)، کنترل علف‌های هرز، حفظ رطوبت خاک و جلوگیری از هدرروی برخی از عناصر غذایی از محاسن استفاده از خاک پوش‌ها محسوب شده و مهم تر از همه محصول ارائه شده به بازار از قیمت بالاتری برخوردار خواهد بود. در شرایط تنش شوری نیز استفاده از خاک پوش‌های اتیلنی به دلیل حفظ رطوبت بیشتر، از اثرات مضر شوری می‌کاهد.

تامین عناصر خاصی که برای مقابله با شوری مناسب هستند:

• محلول پاشی یا تزریق پتاسیم: کاربرد پتاسیم منجر به افزایش جذب این عنصر نسبت به سدیم می‌شود و از این طریق اثرات منفی جذب سدیم به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد.
• تزریق کلسیم: کلسیم در جذب سدیم اختلال ایجاد می‌کند. به عبارت دیگر، هنگامی که کلسیم کافی موجود باشد، ریشه جذب کلسیم را به سدیم ترجیح می‌دهد و جذب سدیم سرکوب می‌شود.
• محلول پاشی منگنز: صیفی جاتی مانند گوجه فرنگی و فلفل نسبت به کمبود کلسیم بسیار حساس هستند، که به صورت علایم پوسیدگی (BER) روی میوه‌ها آشکار می‌شود. شرایط شوری شدت BER را افزایش می‌دهد. اخیرا مشخص شد که منگنز (Mn) به عنوان آنتی اکسیدان در میوه گوجه فرنگی عمل می‌کند، از این رو کاربرد آن در گوجه فرنگی رشد یافته در خاک شور، می‌تواند علایم پوسیدگی میوه‌ها را کاهش دهد.
• محلول پاشی روی: عنصر روی باعث افزایش مقاومت گیاه در برابر تنش شوری می‌شود. به نظر می‌رسد، روی نقش عمده ایی در مقاومت گوجه فرنگی در برابر نمک دارد. تغذیه با مقادیر کافی روی (Zn)، باعث کاهش نفوذ پذیری غشای سلول ریشه نسبت به یون سدیم در شرایط شوری شده و در نتیجه مقاومت به تنش شوری افزایش می‌یابد.

در صورت شوری بسیار بالای خاک و عدم توانایی در اصلاح آن، می‌توان کشت هیدروپونیک را انجام داد. یکی از انواع آن، کاشت صیفی‌جات در آب است. در ارتباط با سبزیجات نیز باید مشخص کنیم، کدام سبزی به شوری مقاوم تر است؟