اهمیت خاک در کشاورزی، راهکارهای افزایش کیفیت خاک

خاک زمین های کشاورزی به عنوان منبع طبیعی تجدید ناپذیر، سرمایه ملی و بستر حیات، به شدت در معرض تخریب قرار گرفته است. یکی از مهمترین عوامل برای جلوگیری از افزایش تولید در واحد سطح کاهش کیفیت زمین هاست. هر ساله زمین های بسیار زیادی قابلیت استفاده شان را از دست می دهند. همه اینها در حالی است که زمین ارزشمند ترین و گران بها ترین نهاده هر کشاورزی است. گروه مشاوره آقامهندس راهکارهای بسیار زیادی برای استفاده بهتر از زمین های کشاورزی برای ارائه به شما دارد که البته در زیر به بخشی از این راهکارها و مسائل مربوط به آنها اشاره می کنیم.

همانطور که می دانیم برای اینکه زمین های با کیفیت و سودآوری داشته باشیم باید شرایط برای ایجاد چرخه غذایی بین خاک و گیاه فراهم شود. این نکته در صورت همیشگی بودن، حاصلخیزی پایدار خاک را موجب می شود. حاصل خیزی پایدار یعنی خاک همیشه توانایی در اختیار قرار دادن عناصر غذایی مورد نیاز گیاه را داشته و همیشه بارور باشد.

هر عاملی که موجب بالا رفتن مواد الی خاک شود می تواند حاصلخیزی خاک را نیز بالا ببرد.

برای درک بهتر اهمیت خاک های کشاورزی همگان باید این چند نکته را بدانند:

بیش از 96 درصد از محصولات غذایی انسان از زمین های کشاورزی تامین می شود.
سلامت خاک می تواند تا حد زیادی سلامتی انسان را تضمین کند.
عدم مدیریت و سوء مدیریت خاک ممکن است تبعات جبران ناپذیری را به دنبال داشته باشد.
خاک یک امانت است پس ضمن استفاده صحیح، سالم به دست فرزندانمان برسانیم.
با یک مدیریت نه چندان پیچیده و نه چندان دراز مدت میتوان این مشکلات را که نقاط ضعف کشاورزی مدرن اند را به نقاط قوت تبدیل کرد.

تاریخچه:

قبل اینکه گیاهان توسط انسان مورد بهره برداری قرار بگیرند، از طریق یک چرخه، عناصر غذایی مورد نیاز خود را از خاک دریافت می کردند. بعد از شروع کشاورزی و بهره برداری انسان از گیاهان این چرخه در زمینهای کشاورزی و حتی در مراتع نیز تا حد زیادی مختل شد. انسان روز به روز شاهد فقیرتر شدن زمین ها و کاهش عملکرد ناشی از فقر زمینها بود.

کشاورزان تصمیم گرفتند از مواد شیمیایی مانند کودها و یکسری اقدامات دیگر جهت جبران فقر خاک و دریافت عملکرد بیشتر استفاده کنند. بتدریج استفاده از سایر مواد شیمیایی ترویج پیدا کرد. اما این اقدامات نیز در دراز مدت دقیقآ نتیجه عکس داشتند و خطرات و پیامد های منفی زیادی را به همراه داشت. تصمیم به تجدید نظر در نحوه استفاده ومدیریت زمینهای کشاورزی گرفته شد و یکسری برنامه تحت عنوان کشاورزی پایدار ارائه گشت. مدیریت خاک و حاصلخیزی خاک در صدر برنامه هایی از این قبیل قرار گرفت.

برخی عواملی که موجب کاهش کیفیت خاک یا کاهش حاصل خیزی خاک کشاورزی در اثر سوءمدیریت یا عدم مدیریت خاک می شوند:

شخم زدن غلط و بی رویه زمین های کشاورزی
استفاده از شیوه های نامناسب آبیاری و آبیاری با آب نامناسب
برداشت کل گیاه از زمین و جلوگیری از بازگشت بخشی از اندام های گیاه جهت حفظ چرخه عناصر غذایی
افزودن مقدار زیادی ماده شیمیایی جهت کنترل علف های هرز، آفات و بیماری ها و افزودن عناصر غذایی ضروری
تردد بیش از حد ماشین های کشاورزی در زمین
تراک نامناسب بوته در واحد سطح
لخت گذاشتن زمین بعد از برداشت محصول و ایجاد مشکلات فرسایشی خاک

راهکارهایی برای جلوگیری از کاهش کیفیت خاک

حفاظت از خاک از طریق:

استفاده از سیستم های جدید خاکورزی
استفاده از سیستم های مناسب جهت آبیاری ومدیریت آبیاری
استفاده از گیاهان پوششی مناسب در زمان آیش
انجام کشت فی مابین با گیاهان مناسب
استفاده از تراکم مناسب در هنگام کاشت
تناوب زراعی مناسب
برگرداندن بقایای گیاهی به خاک
مدیریت کوددهی و استفاده از کودهای آلی (کودهای محتوی هوموس بالا، کودهای دامی و کود سبز)

1- استفاده از سیستم های جدید خاکورزی جهت افزایش حاصلخیزی:

تعریف شخم: زیر و رو کردن خاک را شخم زدن می گویند که با اهداف مختلف انجام می شود:

پنهان کردن بذر
تهیه بستر
افزایش نفوذ پذیری خاک
بالا آوردن عناصر غذایی به سطح
افزایش تهویه خاک
کنترل علف های هرز
افزایش مواد الی خاک
جلوگیری از ایجاد هاردپن ها

سیستم های خاکورزی جدید که در مقابل سیستم های شخم سنتی و مکرر قرار دارند عبارتند از:

عدم خاکورزی
حداقل خاکورزی

این سیستم ها معایب سیستم های سنتی را ندارند بلکه مزایایی به شرح زیر دارند:

باقی ماندن بقایا در سطح خاک و جلوگیری از فرسایش
افزایش نفوذ پذیری اب ودر کل افزایش رطوبت خاک
افزایش مواد الی خاک
بهبود ساختمان خاک
کاهش علف های هرز بذر ریز و چند ساله
کاهش هزینه شخم و سایر هزینه ها
در نتیجه افزایش حاصل خیزی خاک و عملکرد

نکته: در سیستم های جدید خاکورزی در مدیریت علف های هرز دقت و آگاهی بیشتری نیاز است.

شخم مکرر که در کشور ما رایج است معایبی به شرح زیر را دارد:

ایجاد هارد پن ها .
کاهش ماده الی خاک.
کاهش رطوبت خاک .
تخریب ساختمان خاک.
افزایش فرسایش خاک.
افزایش علف های هرز.
افزایش هزینه کاشت وسایر هزینه ها.

در نتیجه کاهش حاصلخیزی وکاهش عملکرد را سبب می شود.

2- استفاده از سیستم های مناسب جهت ابیاری و مدیریت ابیاری:

در کشور ما ابیاری بیشتر بصورت نشتی انجام می گیرد که مشکلاتی به شرح زیر را ایجاد می کند:

فرسایش خاک و از دسترس خارج کردن عناصر غذایی
هدر رفت اب

راهکار:

استفاده از سیستمهای ابیاری تحت فشار متناسب با نوع گیاه
کم ابیاری

3- استفاده از گیاهان پوششی مناسب در زمان آیش:

گیاه پوششی که برای مدیریت خاک مناسب باشد باید دارای ویژگی های زیر باشد:
سیستم اندام هوایی اش به گونه ای باشد که ماکزیمم سایه اندازی راداشته باشد یعنی کمترین تبخیرو تعرق جهت حفظ رطوبت خاک.
سیستم ریشه ای عمیقی داشته باشدتا تهویه را بهبود ببخشدو عناصر را از عمق خاک به سطح اورد.
موجب کاهش علف هرز شود.
فرسایش خاک را کاهش دهد.
عناصر غذایی خاک را کاهش ندهد.
به صرفه اقتصادی باشد.
در کاشت اصلی بعنوان یک علف هرز ظاهر نشود.

4- انجام کشت فیمابین (تابستانه و زمستانه) باگیاهان مناسب:

ویژگی های لازم برای این گیاهان از دید مدیریت خاک:

بیشتر ویژگی های یک گیاه پوششی را داشته باشد.
با شخم حداقل قابل کشت باشد و با سایر اقدامات مدیریتی در جهت حفظ خاک مغایر نباشد.

5- استفاده از تراکم مناسب در هنگام کاشت:

تراکم باید به گونه ای باشد که از فرسایش خاک جلوگیری کند در عین اینکه :

موجب کاهش علف هرز شود
موجب کاهش عملکرد نشود
از تبخیر جلوگیری کند.

تناوب زراعی مناسب:

تعریف تناوب زراعی: کشت گیاهان مختلف در دوره های رشد مختلف در یک قطعه زمین را تناوب زراعی گویند.

نکته: از بهترین تناوب ها تناوب سایر گیاهان با لگوم هاست.

مزایای تناوب زراعی :

استفاده از افق های مختلف خاک.
جلوگیری از فقر خاک از لحاظ عنصر یا عناصر خاص.
افزایش ماده الی خاک.
افزایش حاصل خیزی خاک.
افزایش عملکرد.
کاهش سایر هزینه ها.
کاهش فرسایش.
کنترل علف هرز.

6- برگرداندن بقایای گیاهی به خاک:

مزایای این روش عبارتند از:

تداوم چرخه ی عناصر غذایی.
افزایش ماده ی الی خاک.
کاهش مصرف کودهای شیمیایی.
بهبود تهویه ی خاک.
افزایش قدرت خاک در حفظ رطوبت.
بهبود ساختمان خاک.
جلوگیری از فرسایش خاک.
افزایش جمعیت میکروارگانیسم ها.

7- مدیریت کود دهی و افزایش استفاده از کودهای آلی

کشاورزان کود های شیمیایی را جهت افزایش عملکرد محصول در زمین های فقیرشان مصرف میکردند در حالی مصرف این کود ها در دراز مدت فقر زمین ها را تشدید می کند و خطرات زیست محیطی زیادی را به همراه دارد.

زیرا استفاده بی رویه کودهای شیمیایی موجب افزایش املاح خاک، کاهش میکرو ارگانیسم های خاک و آلودگی آبهای زیرزمینی می شود.

کودهای آلی و دامی:

برترین کودهای آلی کودهایی هستند که دارای مقدار زیادی ماده آلی و ترجیحا هوموس ( بخش فعال خاک باشند) رایج ترین کودهای آلی مورد استفاده در کشور ما کودهای دامی و مرغی هستند. البته ناگفته نماند که اخیرا استفاده از خاک های آلی و پیت ماوس ها برای بهبود کیفیت خاک بستر مورد استفاده قرار می گیرند و بسیار هم مفید تر از کودهای دامی و مرغی واقع شده اند. زیرا این خاک ها معایب کودهای دامی و مرغی (یعنی احتمال افزایش علف های هرز و قارچ ها، احتمال افزایش شوری و عناصر سنگین به خاک) را ندارند همچنین خاک های آلی از آنجایی که دارای هوموس هستند، ظرفیت تبادلی بسیار بالاتی دارند و تا 82 درصد برای بهبود حاصلخیزی خاک کاراتر از کودهای دامی هستند.

نحوه استفاده:

معمولا یا بصورت شیاری و در کف شیار ریخته می شوند، یا با خاک پشته مخلوط می شوند یا اینکه با خاک تمام زمین مخلوط می شوند.

کود های سبز:

به کودی که در نتیجه کشت گیاهان (معمولا از خانواده بقولات)و زیر خاک کردن آنها به وجود می آید و موجب تقویت حاصلخیزی خاک می شود، کود سبز می گویند.

یک هکتار کود سبز معمولا بین 25-50 تن شاخ و برگ و انساج گیاهی تازه را وارد خاک می کند که این خود برابر 10-20 تن کود حیوانی بوده و می تواند بین 1- 2 تن ماده آلی (نه هوموس) به خاک بیفزاید که در صورت کمبود کود دامی یکی از بهتر ین راههای جبران تلفات مواد آلی خاک، دادن کود سبز می باشد. البته استفاده از کود سبز به شرطی می تواند انجام شود که در کشت بعدی محصول دیگری کشت شود محصولی که دارای بیماری های مشترک با محصول برگردانده شده نباشد.

مزایای استفاده از کود های الی:

جلوگیری از فرسایش.
کنترل علف های هرز.
کاهش هزینه های داشت.
کاهش خطرات زیست محیطی.
افزایش ماده الی خاک.
افزایش حاصلخیزی خاک.
وبه طبع افزایش عملکرد .

نتیجه گیری:

اگرموارد فوق در راس برنامه ریزی های مدیریت خاک قرار گیرند نتایج را بصورت کاملا محسوس می توان مشاهده کرد بعبارت بهتر مدیریت خاک با استفاده از راهکارهای فوق مزایای زیر را به همراه دارد: