قارچ فوزاریوم یا پژمردگی آوندی خیار چیست؟

قارچ فوزاریوم یکی از بیماری های شایع در میان گیاه خیار است. خیار یک محصول با اهمیت اقتصادی بالا در بسیاری از کشورهای دنیا از جمله ایران است. بیماری پوسیدگی ریشه و ساقه خیار یکی از مهمترین عوامل خسارت‌زا در گلخانه‌های خیار گزارش شده است.

• نام بیماری: پژمردگی فوزاریومی Fusarium Wilt
• عامل بیماری: Fusarium Oxysporum f. sp conglutinans

در ایران، بیماری پوسیدگی ریشه و ساقه خیار یکی از عوامل محدودکننده کشت خیار بوده که برای اولین بار در سال 1383-1384 از گلخانه‌های منطقه ورامین و پیشوا جدا و شناسایی شد. در سال‌های اخیر بیماری پژمردگی و پوسیدگی فوزاریومی ریشه و طوقه خیار در کشت‌های زیر پوشش پلاستیک منطقه جیرفت و کهنوج ظاهر شد و باعث کاهش محصول گردیده است. عامل بیماری پژمردگی خیار، سه نژاد به نام‌های یک، دو و سه گزارش شده است.

معرفی بیماری پژمردگی فوزاریومی یا پژمردگی آوندی خیار

پژمردگی فوزاریومی خیار یکی از عوامل محدود کننده کشت خیار است. این بیماری از شایع‌ترین و زیان‌بارترین بیماری‌های خیار در مناطقی است. این بیماری از جمله مهمترين بيماری‌های خاكزاد خيار است كه خسارت زيادی به اين محصول، خصوصا در گلخانه‌ها وارد می‌کند.

پیشنهاد نویسنده: بذر خیار

بر اساس مشاهدات و بررسی‌های انجام شده در كشور ميزان آلودگی در برخی گلخانه‌ها تا حدود 100% روی ارقام حساس ديده شده ولی خسارت آن به طور معمول 20% است. عامل بيماری در تمام مراحل رشد در صورت وجود شرايط مساعد می‌تواند بوته‌ها را مورد حمله قرار دهد و سبب مرگ و از پای‌ درآمدن بوته شود. بنابراین علت پژمرده شدن برگ خیار می‌تواند همین قارچ فوزاریوم باشد.

خسارت پژمردگی فوزاریومی در آب و هوای گرم و خاک‌های شنی بیشتر است. قارچ فوزاریوم می‌تواند در خاک و بقایای گیاهی زنده بماند. زمانی که این بیماری وارد خاک شود، حذف این قارچ‌ها از خاک حداقل به 20 سال زمان نیاز دارد. بوته‌های خیار مبتلا به پژمردگی فوزاریومی، رشد کمی دارند و ممکن است کوتوله بمانند و به سرعت پژمرده و در نهایت خشک شوند. گاهی تمام مزرعه خیار، حتی زمانی که هیچ محصولی برداشت نشده است به شدت آسیب می‌بیند یا مزرعه به کلی نابود می‌شود.

علائم پژمردگی فوزاریومی یا پژمردگی آوندی خیار چیست؟

قارچ فوزاریم می‌تواند به بوته‌های خیار در هر مرحله از رشد آسیب بزند. پوسیدگی بذر و مرگ گیاهچه قبل از سبز شدن، هنگامی که درجه حرارت خاک پایین است (18 تا 20 درجه سانتی‌گراد)، ممکن است، نشانه‌ای از بیماری فوزاریوم باشد. در گیاهان جوان ابتدا علائمی با بی‌رنگ شدن برگ‌ها و افتادگی دمبرگ‌ها ظاهر می‌شود.

در گیاهان بالغ برگ‌های آلوده حالت پژمردگی دارند. در این حالت ممکن است ابتدا یک یا چند برگ (غالبا برگ‌های پایینی) زرد، و به تدریج کل گیاه زرد و پژمرده گردد. پژمردگی برگ‌های پایینی در دماهای گرم (25 تا 28 درجه سانتی‌گراد) رخ می‌دهد و با خنک شدن هوا، برگ‌ها وضعیت بهتری پیدا می‌کنند.

پیشنهاد نویسنده: گل جالیز

با پیشرفت بیماری در بوته‌های بالغ، نوار زرد تا نارنجی رنگی، روی طوقه و ساقه ایجاد می‌گردد. اغلب این نوار تا انتهای ساقه ی بوته ی آلوده کشیده می‌شود. اسپورهای قارچ به وضوح در این ناحیه قابل مشاهده است. علائم پوسیدگی شدید ریشه، ساقه و ترک خوردن ناحیه طوقه به راحتی قابل مشاهده است.

در بعضی موارد از بین رفتن گیاه به صورت ناگهانی، بدون هیچ علامت و نشانه زردی اتفاق می‌افتد. رشد میسیلیوم سفید ممکن است روی ساقه، در قسمت پایینی گیاه قابل مشاهده باشد. تغییر رنگ آوندها، هم در ریشه و هم در ساقه دیده می‌شود.

با برش عرضی ساقه‌ها و ساقه‌چه‌های آلوده، نواحی قهوه‌ای به صورت حلقه‌های کامل یا گسیخته مشتمل بر بافت‌های آوندی تغییر رنگ یافته، مشاهده می‌گردد. تغییر رنگ آوندی ساقه ممکن است، 8 تا 10 گره گسترش یابد. در مراحل پیشرفته، ریشه‌ها پوسیده می‌شوند، که ممکن است منجر به مرگ گیاهان شود.

عامل بیماری در طبیعت روی خربزه نیز ایجاد بیماری می‌نماید. لازم به ذکر است که قارچ عامل بیماری از طریق هوا می‌تواند در گلخانه پخش گردد.

علت پژمردگی بوته خیار چیست؟

علت پژمردگی بوته خیار در زمان کوتاه و متعاقبا مرگ بوته‌ها اغلب چند روز بعد از آبياری روی می‌دهد، زيرا فراهم شدن رطوبت كافی به رشد و نمو قارچ كمک فراوان می‌كند و در نتيجه حمله‌ شديد قارچ، آوندها كه عوامل رسيدن آب و مواد غذايی به گياه هستند از بين می‌روند.

کنترل بیماری پژمردگی فوزاریومی یا پژمردگی آوندی خیار

هیچ قارچ کش مناسب برای فوزاریوم چه از لحاظ درمانی و چه برای کنترل پژمردگی فوزاریومی خیار در دسترس نیست و کنترل این قارچ متکی بر بهداشت مزرعه و پیشگیری از وقوع بیماری است.

قارچ عامل بیماری به قدری پردوام است که ضدعفونی بستر بذر و تناوب، هر چند اقدام‌هایی عملی به نظر می‌رسند، ولی در این مورد خاص ارزش چندانی ندارند. پژمردگی‌های فوزاریومی در نواحی دارای خاک گرم و نیز در گلخانه‌ها شدیدتر و خسارت آن‌ها بیشتر است. استفاده از ارقام مقاوم خیار، تنها اقدام عملی برای کنترل بیماری در مزرعه است.

پیشنهاد نویسنده: کاشت خیار پاییزه

جهت پیشگیری از بروز فوزاریوم بذر عاری از بیماری و نشا سالم را کشت کنید. بوته‌های آلوده را پس از تشخیص از بین ببرید. تاریخ کشت محصول جلوتر بیاید، زیرا در فصل‌های سرد فوزاریوم توان خسارت زایی کمتری دارد و ممکن است میزان بروز و شدت بیماری کاهش یابد.

قارچ عامل پژمردگی فوزاریومی در خاک زندگی می‌کند. این قارچ از طریق ریشه گیاهان نفوذ می‌کند از طریق ساقه گسترش می‌یابد و باعث پژمردگی و افتادگی بوته خیار می‌شود. بنابراین جهت کنترل آن می‌توان از تکنیک پیوند خیار روی بوته‌های مقاوم استفاده کرد.

به طور کلی می‌توان عوامل زیر را جز اقداماتی جهت پیشگیری و یا کنترل و درمان فوزاریوم خیار (بیماری پژمردگی آوندی فوزاریومی خیار یا درمان قارچ فوزاریوم) دانست:

•  كاشت ارقام مقاوم
• پرهيز از آبياری بيش از حد
• اطمينان از پوسيده بودن كود دامی
• رعايت بهداشت گلخانه و حذف بقايای گياهی
• شخم زدن عميق خاک گلخانه برای بهبود تهويه خاک
• كنترل رطوبت و دمای گلخانه حذف علف‌های هرز خودرو
• كنترل بيولوژيک عوامل بيماری‌زای خاک با قارچ‌های آنتاگونيست مانند تريكودرما
• حذف سريع بوته‌های آلوده همراه با خارج نمودن خاک اطراف ريشه‌های آن‌ها
• استفاده از بذر سالم و ضد عفونی شده، ضدعفونی بذور قبل از كاشت با سموم مناسب (كاربندازيم به میزان یک تا دو درهزار، متالاكسيل و تیرام + کربوکسین به میزان توصیه شده شرکت تولیدی)
• استفاده از پیوندزنی روی پایه ی مقاوم کدوئیان (پیوند ارقام تجاری هیبرید خیار گلخانه‌ای روی پایه‌های کدو می‌تواند به عنوان یک راهکار مناسب برای کنترل پوسیدگی ساقه و ریشه مورد استفاده قرار گیرد).
• ضدعفونی خاک توسط آفتاب‌دهی با سموم شيميایی (آفتاب دهی خاک در فصل تابستان به مدت 20تا 15 روز با استفاده از پوشش پلی اتیلنی شفاف در کاهش بیماری موثر است و برای کنترل بیماری توصیه می‌شود).
• کاشت گیاهان دارای خاصیت آللوپاتی (تحقیقات نشان داده است، کاشت کاهو در فاصله ی زمانی بین دو کاشت پیاپی خیار، با توجه به خاصیت آللوپاتی کاهو، باعث کاهش بیماری پوسیدگی ریشه و ساقه ی خیار می‌شود).
• استفاده از برخی کمپوست‌ها در کنترل بیماری موفق ذکر شده است. استفاده از ورمی کمپوست به عنوان ماده ی آلی بازدارنده بیمارگر و افزایش دهنده ی رشد و عملکرد محصول در کنترل بیماری فوزاریومی خیار مفید گزارش شده و قابل توصیه است.
• استفاده از اسانس برخی گیاهان دارویی مانند پونه کوهی، اسطوخودوس، رازیانه، برگ بو و مورد در شرایط آزمایشگاه و مزرعه در کنترل قارچ عامل بیماری پوسیدگی ریشه و ساقه ی فوزاریومی خیار، مفید گزارش شده و می‌تواند برای کنترل بیماری مورد استفاده قرار گیرند.
• کاربرد ترکیبات القا کننده ی مقاومت در خیار (توصیه می‌شود، ترکیب بتا آمینو بوتیریک اسید (BABA) به صورت کاربرد خاکی به میزان 150 میلی‌گرم به ازای هر متر مربع خاک، برای کاهش شدت بیماری پوسیدگی ریشه و ساقه ی خیار استفاده شود. محلول پاشی بوته‌های خیار با ترکیب سالیسیلک اسید به میزان 25 میلی مولار، ضمن ایجاد مقاومت القایی، باعث  کنترل بیماری پوسیدگی ریشه و ساقه ی خیار می‌شود و برای کنترل این بیماری توصیه می‌شود. همچنین کاربرد نمک‌های شیمیایی پتاسیم سوربات (با غلظت 4 تا 5 در هزار) و سالیسیلیک اسید (با غلظت 5 در هزار) به صورت تیمار ریشه قبل از انتقال نشا و محلول پاشی بعد از انتقال نشا به فاصله ی هر 14 روز یک بار، شدت بیماری پوسیدگی ریشه و ساقه ی خیار را کاهش می‌دهد و برای کنترل بیماری توصیه می‌شود).