بدون شک، بذر مهمترین نهاده کشاورزی است. کشاورزی از زمانی آغاز شد که انسان توانست بذر گیاهان را جمع آوری و در یک جای معین یعنی همان مزرعه، کشت کند. بذر به اندامی از گیاه گفته می‌شود که بتواند یک گیاه جدید مانند گیاه مادری را تولید کند. به عبارتی بذر اندامی از یک گیاه، برای تکثیر آن گیاه است.
انسان توانست با تکثیر گیاهان از طریق بذر، مزارع را فراهم آورد و بکوشد تا غذای خود را تامین کند. از ابتدای کشاورزی تا به امروز، بذر مهمترین نقش را در تامین غذای انسان، ایفا کرده است. امروزه با توجه به کارایی گسترده بذر در تامین غذای انسان، صنعت بذر به یکی از بزرگترین منابع درآمد تبدیل شده است.
جالب اینکه بذرها، هم می‌توانند در نقش دارو مورد استفاده قرار گیرند و هم در نقش اصلحه! بذرهایی که امروزه در کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرند، بذرهای اصلاح شده هستند. یعنی با تکنیک‌ها و تکنولوژی اصلاح ژنتیک، خصوصیات آنها بهبود یافته است.
چرا از بذر اصلاح شده استفاده می‌شود؟
امروزه بهترین و پربازده‌ترین بذرها در حوزه کشاورزی، بذرهای اصلاح شده هستند. بذرهای اصلاح شده معمولا پربارتر، مقاوم‌تر و سازگارتر هستند و البته میوه باکیفیت‌تری تولید می‌کنند. مهمترین دلیل افزایش عملکرد و خود کفایی‌هایی که در کشاورزی اتفاق افتاده، استفاده از بذرهای اصلاح شده است. امروزه اکثر ارقام محصولات زراعی مانند گندم، جو، ذرت و … اصلاح شده هستند.
بیش از 70% محصولات صیفیجات و سبزیجات که به بازار ما عرضه یا صادر می‌شوند. بذر مصرفی اکثر محصولات صیفی مهم مانند گوجه، فلفل، خیار، هندوانه، ملون و … بذور هیبرید (اصلاح شده به روش هیبریداسیون) هستند. بیش از 95%بذرهای هیبرید وارداتی هستند و توسط شرکتهای خارجی تولید می‌شوند.
مهمترین و پر مصرف‌ترین بذرهای هیبرید کدامند؟
صیفی کارهای بیش از سایر کشاورزان با بذرهای هیبرید آشنایی دارند. بیشترین سطح زیر کشت محصولات صیفی و سبزی در ایران مربوط به گوجه است. تقریبا تمام بذرهای گوجه فرنگی مصرفی کشور ما، اصلاح شده هستند. که غالب این بذرهای اصلاح شده هیبرید و مقداری هم استاندارد هستند. در گذشته، بذرهای استاندارد بیشتر مصرف می‌شد ولی امروزه مصرف بذرهای هیبرید بسیار بیشتر است و روز به روز تمایل به کشت این بذرها بیشتر می‌شود.
سطح زیر کشت گوجه فرنگی در ایران حدود 130 هزار هکتار گزارش شده است. برای کشت هر هکتار گوجه فرنگی، بسته به شرایطی مانند اقلیم، میزان رسیدگی، نوع رقم و…، در هکتار حدود 15 هزار الی 35 هزار عدد بذر گوجه فرنگی هیبرید مصرف می‌شود.
مزایای استفاده از بذر گوجه فرنگی هیبرید چیست؟
به طور کلی هدف از اصلاح گیاهان این است که واریته‌های بهتری تولید شود. در فرایند اصلاح تلاش می‌شود تا از والدین با کیفیت، فرزندان باکیفیت‌تری تولید شود. به عبارت ساده‌تر بذرهای هیبرید حاصل تلاقی دو والد باکیفیت هستند. به همین دلیل بذرهای هیبرید معمولا پربارتر و مقاوم‌ترند و میوه باکیفیت‌تری تولید می‌کنند. البته ناگفته نماند که اجداد همه گوجه‌های امروزی ارقام محلی بوده‌اند. و گوجه‌های هیبرید امروزی، ارقامی هستند که صفات مثبت ارقام محلی را دریافت کرده‌اند.
آیا بذر اصلاح شده برای سلامتی انسان خطرناک است؟
معمولا اکثر صحبت‌هایی که در مورد خطرات بذرهای اصلاح شده وجود دارد، شایعات هستند. شایعاتی که چون مردم پذیرای آنها هستند، بیشتر پخش می‌شوند. بذرهای اصلاح شده به سه روش تولید می‌شوند:
روش گرده افشانی آزاد
روش دورگ گیری یا هیبریداسیون
روش دستکاری ژنتیکی (تراریختگی)
در روش آزاد و هیبریداسیون چون ژنوم منتقل شده، ژنوم همان گونه گیاهی می‌باشد؛ معمولا هیچ خطری برای سلامتی انسان به وجود نمی‌آید. اما در روش سوم یعنی روش دستکاری ژنتیکی ممکن است ژنوم موجود دیگری وارد ژنوم گونه گیاهی شود و موجب تهدید برای سلامتی دیگر موجودات شود.
بنابراین اگر تهدیدی وجود دارد، در مورد بذرهای تراریخته است. البته نباید منکر این شد که بذرهای تراریخته می‌توانند کارایی و بازدهی بسیار بیشتری داشته باشند. در حال حاضر بسیاری از کشورها استفاده از بذرهای تراریخته را ممنوع کرده‌اند.
بذر اصلاح شده راهکاری برای مقابله با بیماری، آفات و انگل
در حال حاضر یکی از مشکلاتی که کشاورزی را محدود کرده است، عوامل بیمارگر، آفات و انگل‌هاست. با وجود تکنولوژی پیشرفته و تولید سموم و آفت کش‌های قوی، جنگ میان کشاورزان و آفات هر روز شدیدتر و خسارت زاتر می‌شود. به نظر می‌رسد این جنگ هیچ وقت تمامی ندارد. خبر بد اینکه در برخی محصولات مانند گوجه فرنگی، تا یک ششم هزینه‌ها برای مقابله با آفات و بیمارگرهاست.
خبر بدتر اینکه مصرف سموم برای مبارزه با بیمارگرها و آفات، موجب افزایش سلامتی محصولات نمی‌شود بلکه حتی سلامتی آنها را کاهش می‌دهد. بله استفاده از سموم راهکاری است از سر ناچاری. راهکار درست‌تر استفاده از بذرهای مقاوم است. با استفاده از ارقام مقاوم، می‌توان سلامتی، کیفیت و افزایش عملکرد را در کنار هم داشت. به همین دلیل یکی از اهداف اصلی اصلاح گران بذرها، افزایش مقاومت است.
بذر مقاوم به آفات، بیماری‌ها و انگل‌ها
بیماری‌ها و آفات معمولا محصول را از بین می‌برند و از این طریق خسارت زیادی به کشاورز می‌زنند. اما عامل خسارت زای وجود دارد که می‌تواند علاوه بر خسارت کامل به محصول، زمین را هم غیر قابل استفاده کند، و آن سرطان مزرعه یا انگل گل جالیز است. انگلی که یک گیاه بدون ریشه است هر چه می‌خواهد را از دیگر گیاهان دریافت می‌کند. گل جالیز مانند دیگر گیاهان به آب و غذای موجود در خاک نیاز ندارد.
بنابراین گل جالیز به عنوان یکی از مهمترین عوامل خسارت زای قرن 21 در مزارع صبفی و سبزی به شمار می‌رود. زیرا مقابله با آن بسیار دشوار است. گل جالیز می‌تواند محصول را از بین ببرد و یا خاک را آلوده کند. بطوری که دیگر نتوان در آن زمین محصول صیفیجات که میزبان گل جالیز باشد را کشت کرد.
گل جالیز چگونه خسارت می‌زند؟
گل جالیز یک گیاه انگل بدون ریشه است. این انگل هر چه را که نیاز داشته باشد از گیاهان میزبانش جذب می‌کند نه از خاک. به این صورت که اندام‌های ریشه مانند آن به درون ریشه میزبان تنیده می‌شود و آب و مواد غذایی که ریشه میزبان جذب کرده را می‌دزدد. این روند تا جایی ادامه پیدا می‌کند که میزبان نمی‌تواند مواد غذایی خود را تامین کند و درنهایت خشک می‌شود.
همانطور که از اسم گل جالیز پیداست، از انگل محصولات جالیزی است. معمولا بیشترین خسارت را در کشور ما به مزارع گوجه، خیار، بادمجان، هندوانه و ملون می‌زند. در کشور ما فراوان‌ترین گونه گل جالیز، گونه‌ای است که بیشترین علاقه و تناسب را با ریشه گوجه دارد. به همین دلیل می‌شنویم که گوجه کاران بیشتر از سایر کشاورزان از این انگل خسارت می‌بینند.
آیا گل جالیز درمان دارد؟
بله درمان گل جالیز تا حدودی میسر است. متاسفانه بسیار از کشاورزان در مورد درمان گل جالیز گمراه شده‌اند. در واقع آنها پس از اینکه گل جالیز سر از خاک در می‌آورد، با ریختن موادی مانند: نفت، گازوییل، بنزین، آب نمک، آب اوره و … گل جالیز را از بین می‌برند. اما این اشتباه است. درمان و کنترل گل جالیز به این سادگی نیست. اگر فکر می‌کنید با از بین بردن گل جالیز پس از سردرآوردن از خاک، آن را کنترل کرده‌اید سخت در اشتباهید!
در حقیقت گل جالیز تا قبل از اینکه سر از خاک دربیاورد حدود 80 درصد خسارتی که می‌توانسته بزند را زده است. در واقع برای این از خاک خارج شده، که بذر ریزی کند. بنابراین از بین بردن گل جالیز در زمانی که سر از خاک درآورده فقط برای جلوگیری از بذر ریزی است.
چگونه می‌توان گل جالیز را کنترل کرد؟
فعلا دو راهکار عملی ثابت شده برای کنترل گل جالیز وجود دارد. اولی استفاده از بذر ارقام مقاوم است. امروزه شرکتهای بزرگ در درصدد تولید واریته‌هایی به اصطلاح مقاوم به گل جالیز هستند. واریته‌هایی که ریشه آنها یا فرکانس لازم برای جوانه زنی را ارسال نمی‌کند یا اجازه اتصال گل جالیز به ریشه را نمی‌دهد. راهکار دوم استفاده از سموم و موادی است که جلوی جوانه زنی بذر گل جالیز را می‌گیرند یا جلوی اتصال آن به ریشه را می‌گیرند.
طبیعتا در حالتی که از سموم برای کنترل گل جالیز استفاده شود، هم هزینه کنترل بالاست و هم سلامتی مصرف کنندگان تهدید خواهد شد. بنابراین استفاده از سموم نمی‌تواند بهترین راهکار باشد. در حالی استفاده از بذرهای مقاوم، سالم‌ترین، پایدارترین و کم هزینه ترین راه برای مقابله به عوامل خسارت زا ازجمله گل جالیز است.
آخرین دیدگاه‌ها