روش نگهداری بذر هیبرید و بذر اصلاح شده

تعریف بذر

بذر هیبرید یا بذر اصلاح شده جزو اصلی ترین و بهترین بذرهای موجود می باشد. بذر اصلی‌ترين و مهمترين اندام تكثير گياه است و در زندگی نوع بشر اهميت حياتی دارد. تا جایی كه مشخصه‌ ظهور تمدن‌های عظيم و كهن بوده است. بذر يک رابط بين والدين و نتاج و منبع اصلی انتشار است. به طور كلی در كشاورزی به هر قسمت يا هر عضوی از گياه كه بعد از كاشت می‌تواند گياه مشابه خود را به وجود آورد بذر گفته می‌شود. مانند: دانه، غده، پياز، غده‌های زيرزمينی، ساقه‌های زيرزمينی و غيرهف همه به نوعی بذر محسوب می‌شوند.

اهميت انتخاب بذر چیست؟

بذر به عنوان يکی از مهمترين نهاده‌های توليد و به دليل تأثير بر بهبود ژنتيكی و اصلاح ارقام بيش از 40 درصد در افزايش توليد نقش دارد. به طوری كه در كشورهای پيشرفته جهان ساليان متمادی است كه برنامه‌های وسيعی جهت توليد و تكثير بذر تدوين و اجرا می‌شود. اصلاح و بهبود صفات ارقام گياهان زراعی مانند افزايش عملكرد، بهبود كيفيت، مقاومت به بيماری‌ها و آفات و يا حتی تحمل شرايط نامساعد مانند شوری و خشكی، به ايجاد بذر ارقام اصلاح شده منجر می‌شود.

پیشنهاد نویسنده: خرید بذر اصل

بذر اصلاح شده ابزاری برای انتقال تكنولوژی‌های نوين توليد محصول و از الزامات دست‌يابی به امنيت غذايی است. بذر اصلاح شده پس از توليد در مقياس وسيع و با رعايت استانداردهای ملی بذر محصولی خاص، به صورت گواهی شده در اختيار كشاورزان قرار می‌گيرد. گواهی بذر با نصب شناسه يا برچسب انجام می‌شود. اين شناسه حاوی اطلاعاتی مانند: نام محصول و رقم، نام و علامت تجاری توليد كننده، تاريخ توليد و طبقه بذری است.

چطور می‌توان بذر را بدون ضعیف شدن برای سال بعد نگهداری کرد؟

گاهی پیش می‌آید که کشاورزان تمام بذرهایشان را مصرف نمی‌کنند و مقداری از آن باقی می‌ماند یا اینکه از یک سال قبل بذرهایشان را تهیه می‌کنند و بنابراین این، بذرها را باید مدت زیادی نگهداری کنند. در این حالت کشاورزان با یک نگرانی جدی روبرو هستند و آن اینکه بذرهایشان به دلیل پیر شدن از بین می‌روند.

چرا بذر نیاز به نگهداری دارد؟

همه ما می‌دانیم که بذر نیز یک موجود زنده‌ای است که هر روز که می‌گذرد، در واقع یک روز از عمر آن گذشته و بهتر است هر چه سریع‌تر کشت شود. در غیر این صورت پیر می‌شود یا به اصطلاح کارشناسان، بذر زوال پیدا می‌کند و قوه نامیه خود را از دست می‌دهد. به همین دلیل است که وقتی بذر مانده سال قبل را استفاده می‌کنید، تعداد کمتری از آن‌ها سبز می‌شوند. شاید برای شما هم سوال باشد که چطور می‌توان جلوی پیر شدن این بذرها را گرفت؟

این مسئله را می‌توان به سادگی حل کرد. کافی است این بذرها را به دور از رطوبت و گرما نگهداری کنید. بعضی از کشاورزان این بذرها را در انبار نگهداری می‌کنند، در حالی که انبار به اندازه کافی سرد نیست.

بعضی کشاورزان از روش نگهداری بذر در یخچال به مقدار اندک استفاده می‌کنند. اما باید توجه داشته باشید، اگر چه یخچال دمای پایینی دارد، اما رطوبت بالایی را نیز دارا است. این رطوبت بالا باعث می‌شود، به محض اینکه بذرها از یخچال درآورده شوند، در معرض زوال قرار گیرند. از همه بدتر اینکه اگر بذرها مرطوب شوند و در یخچال منجمد شوند، ممکن است وارد خواب شوند و دردسر پرهزینه‌ای درست کنند (در این صورت باید از هورمون جیبرلین و سایر روش‌های شکستن خواب، بسته به نوع بذر استفاده شود).

بهترین راه نگهداری بذر چیست؟

همان طور که گفتیم بذرها برای نگهداری طولانی مدت (بیش از یک سال) باید به دور از رطوبت و در سرما نگهداری شوند. معمولا بذرهای صیفی جات و بذرهای گران قیمت، حتما دارای بسته‌بندی هستند تا از خیس شدن و بالا رفتن رطوبت آن‌ها جلوگیری شود.

پس اگر بذر بسته‌بندی دارد، همان بسته را در جای سرد (دمای بین 5 تا 10 درجه برای نگهداری بذر صیفی جات تا 3 سال برای مدت زمان نگهداری بذر بسیار مناسب است) نگهداری کنید. اما اگر بسته‌بندی ندارد، سعی کنید حدالامکان آن را بسته‌بندی کنید، مثلا داخل دو تا سه عدد نایلون فریزر قرار دهید و در هر کدام را جداگانه ببندید.

تکنیک نگهداری بذر

اگر برایتان امکان نگهداری بذرها در یخچال وجود ندارد، می‌توانید از تکنیک‌های دیگری استفاده کنید. مثلا:

پاکت‌های باز نشده را داخل یک کوزه (درب گشاد) که در کف آن مقداری آب ریخته‌اید، نگهداری کنید. لازم به ذکر است که آب موجود در کوزه نباید در تماس با بسته‌ها باشد. می‌توانید در کف کوزه یک سنگ یا هر وسیله‌ای که بتواند بسته‌ها را بالای سطح آب نگه دارد، قرار دهید. البته اگر قوطی است، نیازی به این کار نیست مگر آن که بخواهید لیبل‌ها از بین نروند.

امروزه شرکت‌های تولید کننده و وارد کننده بذر و حتی بعضی فروشگاه‌ها، دارای انبارهای مجهز به سیستم سرمایشی هستند و بسته‌های بذر را در شرایط استاندارد نگهداری می‌کنند تا بتوانند آن‌ها را تا سال‌های بعدی نیز زنده و قوی نگه دارند. در دنیای پیشرفته امروز که اهمیت بذرها به عنوان یک جزء اصلی چرخه غذایی درک شده است، مراکزی بوجود آمده تا از تمامی بذرها حداقل یک نمونه برای آیندگان و برنامه‌های آینده، نگهداری شود. یکی از این مراکز بانک بذرهاست.

بانک بذر چیست؟

بانک ژن بذر به مکانی گفته می­‌شود که ژرم پلاسم گیاهی در آن به صورت بذر نگهداری می‌­شود. از مزایای استفاده از این بانک‌­ها نسبت به سایر انواع بانک‌های گیاهی می‌توان اشاره کرد که:

• نسبت به گیاه کامل فضای کمتری می‌گیرد.
• نگهداری آن به هزینه کمتری نیاز است.
• کار با ژرم پلاسم بسیار آسان است.
• همچنین ژرم پلاسم در محیط عاری از بیماری وحشرات حفظ می‌شود.

پیشنهاد نویسنده: بذر اصلی گوجه فرنگی

نگهداری و استفاده از بانک بذر معایبی نیز دارد از جمله:

در ابتدا باید بیان کرد که بذرها به دو دسته ارتودوکس و ریکالسیترانت تقسیم‌بندی می‌شوند:

بذرهای ارتودوکس (Orthodox seeds)

بذرهايی كه می‌توانند در رطوبت كم، خشک شده در و دمای پايين و بدون آسيب نگهداری شوند، تا طول عمر بذر افزايش يابد.

بذرهای ریکالسیترانت (Recalcitrant seeds)

بذرهايی در كه برابر خشک شدن تحمل ندارند. آن‌ها در مراحل انتهايی رشد، خشک نمی‌شوند با و محتوای رطوبتی در محدوده 30-40 درصد به بلوغ رسيده و از گياه والدی جدا می‌شوند. از دست دادن به آب سرعت، منجر به كاهش قدرت حيات و زنده مانی شده و مرگ دانه را به همراه خواهد داشت. بذور ريكالسيترانت معمولا درشت‌تر از بذور ارتودكس هستند، بذر گياه انبه، كاكائو، آووكادو، چای و برخی گياهان باغی از اين نوع می‌باشند.

در بذور ارتودكس افت رطوبت تا 6-7 درصد آسيبی به بذر وارد نمی‌كند در حاليكه بذور ريكالسيترانت دربرابر خشک شدن تحمل ندارند. از دست دادن آب به سرعت، منجر به كاهش قدرت حيات و زنده مانی شده و مرگ دانه را به همراه خواهد داشت. بذرهای ارتودوکس را به روش ذکر شده، می‌توان نگهداری کرد. اما بذرهای ریکالسیترانت را نمی‌توان به آن شیوه به مدت طولانی نگهداری کرد.

پیشنهاد نویسنده: بذر اصلی خیار

عامل مهم ديگر در مورد گونه‌های بذری، واكنش‌های مختلف نسبت به شرايط نگهداری است. برای مثال اولين قدم برای حفاظت بذوری كه مشخص نيست، جزء گروه ارتودوكس، غير ارتودوكس يا ريكالسيترانت قرار دارند، تعيين واكنش بذر نسبت به كاهش رطوبت تدريجی و سپس اقدام به نگهداری است. چرا كه نگهداری طولانی مدت بذر با كاهش رطوبت آن مقدور می‌گردد، لذا اين امر از اهميت بالايی برخوردار است.

نکاتی در رابطه با بذرها

• بذر ممکن است صددرصد نماینده ژنتیکی والدین خود نباشد.
• و اینکه کاهش قوه نامیه در اثر شرایط نامساعد و حذف بخشی از ژرم پلاسم نیاز به تجدید بذر به صورت دوره‌ای دارد.
• در بانک‌های نگهداری بذر، برحسب هدف نگهداری از بذر، 3 نوع بانک مشاهده می­‌شود.

1. کوتاه مدت: کلکسیون در حال کار در دمای 10-5 درجه و به مدت 3تا 5 سال
2. میان مدت:کلکسیون‌های فعال در دمای صفرتا 5 درجه و به مدت 15-10 سال
3. بلند مدت: کلکسیون‌های پایه که در دمای 18- تا 20- درجه به مدت 50 سال و بیشتر

یکی از بزرگ‌ترین بانک ژن‌های موجود در ایران، بانک ژن دانشکده پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران است که در سال 1311 با تلاش­‌های مهندس عدل و مهندس عطایی بنا نهاده شد. با وجود زحمت‌­ها، مشکلات و مسائل فراوان، سایر گونه‌های محلی گندم از تمام نقاط مختلف ایران جمع‌آوری شد. این گونه­‌های بومی، نزدیک به 36 هزار گونه بود که هیچ کدام اصلاح شده نبودند. به هر ترتیب آنچه که مهم است، این بود که امروزه ۳۱ هزار نمونه ژنتیکی و ۱۵ هزار منبع ژنتیک گندم و حبوبات نیز در بانک ژن دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران وجود دارد.

ایران در محل پیدایش تنوع و منابع ژنتیک قرار دارد و در این زمینه بسیار غنی و دارای تنوع گسترده‌ای است، اکنون حدود ۷۰ هزار گونه گیاهی در بانک ژن گیاهی ایران نگهداری می‌شود. بنابراین کشور ما می‌تواند یکی از کشورهای دارای پتانسیل مناسب، برای اصلاح گیاهان با اهداف مختلف باشد.

دلايل مهم استفاده از بذر گواهی شده یا بذر هیبریدی

خلوص بذر

بذر گواهی شده یا خرید بذر اصلاح شده، اين اطمينان را فراهم می‌نمايد كه بذر رقم خاص با خلوص بالا در اختيار شماست. زيرا اين بذر زير نظر كارشناسان فنی به دقت كنترل می‌شود، تا توليد كننده همه استانداردهای ملی بذر و روش‌های فنی لازم برای رسيدن به بذر خالص رقم را رعايت نمايد.

خلوص و تميزی بذر

بذر گواهی شده براي داشتن بيشترين خلوص و پاكی از ساير گياهان و علف‌های هرز به طور مرتب بازرسی می‌شود. بذرهايی كه خلوص آن‌ها كمتر از 98 درصد باشد، شناسه يا برچسب بذر گواهی شده دريافت نمی‌كنند.

اطمينان از توليد موفق

استفاده از بذر گواهی شده اين اطمينان را ايجاد می‌كند كه كشاورز به توليد مناسب و با كيفيت مورد نظر دست پيدا خواهد نمود.

اطمينان از سلامت بذر

بذر گواهی شده در مرحله بوجاری و پس از آن، مورد بررسی دقيق قرار می‌گيرد، تا كيفيت‌های مورد نظر مانند: سلامت بذر و عدم آلودگی به بيماری‌ها و آفات بذری را داشته باشد.

استقرار مطلوب گياهچه‌ها

بذر گواهی شده برای داشتن بيشترين جوانه زنی و بالاترين ميزان استقرار گياهچه مورد آزمون قرار می‌گيرد. بنابر اين در صورت رعايت ساير شرايط مربوط به بستر كشت، رسيدن به تراكم و يكنواختی مورد نظر قابل حصول است.

دريچه‌ای به كشاورزی نوين

با استفاده از بذر گواهی شده صفات مطلوب و نوآوری‌های جديد در زمينه توليد گياهان زراعی، كه از طريق اصلاح ژنتيكی حاصل شده است، در اختيار كشاورز قرار می‌گيرد.

مزرعه پاک

در صورت استفاده از بذر گواهی شده، بذر علف‌های هرز سمج و غير قابل كنترل، همراه گياه زراعی كشت نمی‌شود.

شناسه دار بودن بذر

بذر گواهی شده دارای شناسه‌ای است كه اطلاعات والد يا والدين بذر، محل توليد، زمان توليد و شركت توليد كننده را در اختيار كشاورز می‌گذارد. اين اطلاعات به انتخاب بذر خوب و مطلوب كمک می‌كند.

اطمينان از خريد خوب

شناسه يا برچسب بذر گواهی شده بر روی پاكت بذر نشان دهنده نظارت انجام شده در طی مراحل توليد و عرضه بذر است. تنها با دقت در اصالت شناسه كافی است تا از خريد بذر خوب و مطلوب اطمينان حاصل شود.

پشتيبانی فنی

توليدكنندگان بذر گواهی شده برای حفظ بازارهای خود سياست‌های مشتری مدارانه داشته و پشتيبانی‌های فنی و علمی لازم را به عمل می‌آورند.